ERZURUM ŞEHİR FOLKLORÜ

Yrd. Doç. Dr. Lütfi SEZEN

SANAT 

Saraçlar
Koşum, eğer takımlarıyla benzeri malzemeyi yapıp satan kimselere "saraç" denirdi. Erzurum'da eskiden saraçlık da çok rağbet gören bir meslek dalı idi. Binek atlarının koşum takımları, "serhatlık" denilen ve bele bağlanan "tabaka, bıçak,çakmak vb. araçların konulduğu" meşin kemerler, pazubentler, tabanca kılıfları hep saraçlar tarafından imal edilirdi. Saraçlığı besleyen meslek kollarından biri olan faytonculuğun da ortadan kalkmış olması, bu sanat kolunu büyük ölçüde etkilemiştir. Saraciye malzemesinin sürümü azalmış, köylüler, at arabacıları ve yarış atı sahipleri dışında alış-veriş yapan kalmamıştır.

Abacılar
Erzurum ve çevresinin giyim-kuşam ihtiyacım karşılayan abacılar, sadece zığva, yelek ve gazeki (ceket) dikerlerdi. Zığvalar ekseri lacivert renkli çuha Kumaştan yapılırdı. Tortum köylerindeki tezgahlarda dokunan ve halk arasında "Tortum şalı" denen yün kumaştan da yapıldığı olurdu. Abacı esnafı ustalık ve marifetim en çok gazeki (ceket)de gösterir, kumaş üzerini motifle işler, motiflerde görülen noksanlık hoş karşılanmazdı. Cumhuriyet döneminde görülen teknik ilerleme, kıyafet devrimleri, sosyal hayatta görülen değişmeler abacı esnafım önemli ölçüde etkiledi. Büyük bir kısmı mesleği terk etti, yenisi yetişmedi. Kalanlarda bir müddet pantolon, kadı biçimi zığva dikerek yaşamlarım devam ettirdiler. Bir müddet sonra onlar da göçüp gittiler.

Marancılar
Erzurum'da terk edilmiş sanatlardan biri de marancılıktır. italyanca'da marangone;ağaç işleri ile uğraşan ve ağaçtan çeşitli eşyalar yapan sanatkar demektir. Bu kelime Türkçe'ye daha sonraları "marangoz" olarak yerleşmiştir. Erzurum'da kağnı arabasının tekerine "maran", bunu yapana ise "marancı" denir. Günümüzde marancılık kaybolmuş sanatlar arasında yer almaktadır.

Culfalar
Erzurum'da "ehram" denilen, yündenyapılmış çarşaf türü örtüyü dokuyanlara" culfa" denirdi. Çulha;dokumacı,el tezgahmda kumaş dokuyan, culeh ise, fakirlerin giydikleri çul veya kaba dokuma kumaşa denir. îhram; Arapça bir isim olup haremden gelir. Kadınların örtündüğü örtü veya hacıların Kabe'yi tavaf için Mekke'de örtünmeye mecbur oldukları dikişsiz bürgüye denir. Erzurum halkı arasında ihram, "ehram" olarak kullanılır. Culfalar sokağa diktikleri 80-90 santim boyundaki üç beş demir çubuğa ellerindeki iplik yumağım gerer, desenleri örgü örgü işleyerek, bir baştan öbür uca gider, gelirlerdi. Ehramın boy iplikleri, demir çubuklar arasında ayarlanır,sonra dükkandaki tezgahta dokunurdu.Tamamen koyun yününden yapılan ehramlar, beyaz, şekeri boz veya kırmızı yünden imal edilirdi. Beyaz ehramlar, kendinden desenli veya çiçekli olur, renklilerde çiçekler veya motifler farklı renkte iplikle işlenirdi Ehramların kendine özgü dokunuşları vardır.Kordon, kişmiş dalı, pirinç deni, reyhan dalı, ceviz kanadı, hanımeli belli başlı dokuma örnekleridir. Culfalar, iplik tartısını yumurta ile yaparlardı.Dört yumurtanın ağırlığına bir "tuğt" denir, dört "tuğttan bir ehram yapılabilirdi. Ehram dokutacak kadının ipliği alınırken ve dokunduktan sonra teslim edilirken yumurtalı tartı sistemi uygulanırdı. Ehram Erzurum'da yaşlı kadınların, köylerde ise bütün kadınların sokak giysisi idi. Bugün bazı yaşlı kadınlar dışında, ehramı sokak giysisi olarak kullanan kadın sayışı çok sınırlıdır.

Mutatlar
Erzurum'da keçi kılından yapılan malzemeye "mutafiye", yapana da "mutaf denir. Bundan 50-60 yıl öncesine kadar Erzurum'da çok revaçta olan mutaflık, bugün artık önemini yitirmiş, terk edilmiş sanatlar arasında yerini almıştır. Önceleri Türk ordusunun büyük bir bölümü atlı birliklerden oluşuyordu. Ordunun yem torbası, gebre denilen tımara yarayan kıl torba, çulu kolanı (kayışı) Erzurum esnafindan almıyor, ticari hayatın canlanmasma önemli katkılarda bulunuluyordu. Sanayileşme sonucu atlı birliklerin lağvedilmesi, mutaflık mesleğinin de sonunu getirmiştir.

Keçeciler
Keçe;köy odalarının, ahır sekilerinin
sergisi, sürü otlatan çobanın da yorganı döşeğidir. Süvari binek hayvanlarının eğer altı (ter alıcı aracı) olan keçe, bir zamanlar soğuk günlerde çizme olarak da kullanılmıştır. Günümüzde sadece çobanlar "kebe" olarak keçe kullanmaya devam etmektedirler. Yakın zamana kadar Erzurum'da, keçeciler Kevelciler Çarşısi'nda kevelcilerle yan yana çalışırlardı. Keçeciler, hazırladıkları yün yumaklarım geceleri hamama götürerek göbek taşında ayaklarıyla iyice çiğnerlerdi. Geceleri müşteriye kapanan hamam keçecilere verilir, onlar sabaha kadar yünü ayaklarıyla teperek keçe haline getirirlerdi. Halı ve kilim yerine kullanılan keçelerin göbeğine çeşitli motifler koymak, kenarlarım işlemek usta keçecilerin işiydi. Devrini kapayan keçe, keçeciliği de beraberindegötürmüştür.

Semerciler
Erzurum'da eskiden semercilik kazanç getiren mesleklerden biriydi. Çevre il ve
ilçelerde yaşayan halk, at, eşek ve katırlannm semer ihtiyacım Erzurum'dan temin ederlerdi. Önceleri yirmiye yakın tezgah varken günümüzde bu sayı ikiye düşmüştür. Onlar da mesleklerini terk etmek üzereler.

Kevelciler
Kışın çok şiddetli soğukların görüldüğü
Erzurum'da en çok rağbet edilen ısınma aracıkeveldi. Mahalle bekçisinden posta katarına kadar herkes kar, tipi ve soğuktan keveli sayesinde korunurdu. Atlı ve öküzlü kızaklarla köyden şehre gelen köylüler, kevele sanlarak yolculuk yaparlardı. Kevel yapanlara "kevelci" denirdi. Kevelci, kevel imalinde koyun derişi kullanırdı. Yüzülmüş koyun derişituzlandıktan sonra basit yöntemlerle tabaklanır, sonra derinin tüylü yüzü içe getirilmek suretiyle geniş palto biçiminde dikilirdi. Dış yüzüne de kırmızı bir boya sürülerek güzel bir görünüm kazandınîmaya çalışılırdı. Önceleri kevelcilerin bulunduğu cadde, günümüzde aynı adı devam ettirmekle birlikten kevelcilerin yerini başka esnaf grupları almıştır.

Kazazlar (Gazezler)
Kazaz; ham ipek işleyen, ipeği ibrişim haline getiren kimseye denilmektedir. Erzurum'da, teşbih dizen, imame başlığım ipek iplik veya sırma ile ören, kamçının ipek ipliğini bağlayan esnafa verilen addı. Erzurumlular "kazaz" kelimesini "gazez" olarak telaffuz ederlerdi. Oldukça revaçta olan bir meslekti. Erzurum'da tesbih;şükür ve Allah'a hamd etme aracı olması yanında bir süs ve ziynet eşyası olarak da büyük ilgi görmekteydi. Kazazlık bundan dolayı revaç bulmuştu. Çin'den, Yemen'den, Hac'dan gelen kıymetli taşlar, sedefler, mercanlar kazazın eli değince daha da değer kazanıyorlardı. Günümüzde kazazlık da unutulan meslekler arasında yer almıştır. Ancak Rüstem Paşa Bedesteni'ndeki birkaç dükkanla, Eski Bit Pazarı'ndaki bir dükkanda Oltu taşından teşbih yapıldığı bilinmektedir.

Tandırcılar
Eskiden de Erzurum'da tandırcılara ait bir çarşı, pazar, dükkan, tezgah yoktu. Tandırcılar, kırmızı tandır toprağım uzaklardan arabalarla getirirler, ailece tandır yapımı ile uğraşırlardı. Tandırcı tandırı, sattığı evin damına yerleştirdikten sonra parasını teslim alırdı. Çünkü tandırı taşımak ve yerine yerleştirmek oldukça külfetli bir işti. Kırılma ve parçalanma riski de yüksekli. Tandırcı, tecrübesi ve ustalığı sayesinde bu riski asgariye indirirdi.

Çakmakçılar
Erzurum'da çakmakçılığın bir meslek haline gelmesi benzinli döneme rastlar, îlk çakmaklar depolu, taşlı, pamuk fitilli olanlardı. Bu çakmaklara sonraları değişik şekiller verilerek; "ibrik biçiminde", "cep saati biçiminde" ve diğer başka şekillerde imalatı sürdürülmüştür. Zamanla fabrikasyon çakmaklar piyasada çoğalınca; çakmakçılık mesleği önemini yitirmiş, unutulan meslek dalları arasında yerini almıştır. Günümüzde çeşitli semtlerde çakmak tamiri yapan küçük işyerlerine rastlamak mümkündür. Fakat Erzurum'da son zamanlarda çakmak imalatı tamamen durmuş, çakmakçılık birmeslek dalı olmaktan çıkmıştır.

Kavaflar
Kavaflar çarşısında;sarı pabuççular, mesçiler, sandaletçiler, saraçlar, abacılar, dikiciler, çevirmeciler sanat ve mesleklerim sürdürürierdi. Şimdiki "Demek ve Cemiyet Başkanı" karşılığındaki "Esnaf Şeyhi", yanında "Yiğit Basışı" olduğu halde zaman zaman çarşıyı dolaşır, esnafın dert ve dileklerini dinlerdi. Esnaf Şeyhi, teftiş ve denetleme yetkisine de sahipti. Örneğin; öküz köselesinden yapılması gereken bir san pabucun altı, at derisinden yapılmışsa, pabuç ortadan yırtılır, diğer esnafa ibret olsun diye dükkanın köşesine asılır, kontrolü de Yiğitbaşına bırakılırdı. Kavaf esnafından mesçiler sadece mes yapar kavafiyenin diğer bölümlerine el sürmezlerdi. Meslerin;tabanlı, kısa boğazlı (çaprazlı), dizleme olmak üzere üç çeşidi vardı. Günümüzde Kavaflar Çarşısi'nda meslerin, yemenilerin, şart pabuçların yerini, çeşitli türden ayakkabılar, tokyolar, lastik ve naylon cinsinden spor ayakkabıları almıştır. Çarşının bir bölümüne de tenekeci ve sobacılar yerleşmişlerdir. Çıyrıkçılar (Çıkrıkçılar) "Çıkrık" kelimesinin Anadolu'daki genel adı yanında Erzurum'da "çıyrık" olarak kullanılan bir şekli daha vardır. Çocuklar yürümeye başlayınca elleri ile tutup sürdükleri, tekerlekli dolaşım aracına Erzurum'da "çıyrık", bunu yapanlara da "çıyrıkçı" denir. Çıyrıkçılar, çıyrık dışında fırfırik (topaç), merdane, oklava, teşi gibi araç gereçler de yaparlardı. Eskiden çıyrıkçılann iş yerleri daha çok Tebrizkapı ve Ulucami civarında bulunmaktaydı.

Çarıkçılar
Çarık insanoğlunun ayağım taştan, topraktan, dikenden koruyan ilk ayak giysisi olsa gerek. Teknoloji gelişinceye kadar Anadolu insanı da asırlarca çarık giymiştir. Tacirler uzun yolları çarıklı aştılar, çiftçiler sabanlarının ve kotanlarının peşinde çarıkla yürüdüler. Hal böyle olunca, geçmiş yıllarda nüfusun çoğunluğu rençber olan Anadolu insaninin giyim ihtiyacım karşılamak içinortaya çıkan çarıkçılık, bir meslek halim aldı. Ancak zaman içinde fabrikaların çok uygun fiyata "kara lastik" imal etmesi ve piyasaya
sürmesi çarıkçılık mesleğinin sonunu hazırlamış oldu.

Purutçular
Saksı, çanak, çömlek cinsinden araçlara "purut", bunları imal edenlere de "purutçu" denmesi su biriktirmedeki benzerlikten kaynaklanmış olabilir. Pür denilen alçıtaşından oluşan çukurların ortasında biriken su birikintilerine yörede "pür gölleri" denilmektedir. Erzurum çevresinde söylenen "Purutçu çanakları gibi dizilip durmayın." sözü geçmişte purutçuluğun yörede bir meslek dalı olduğunu gösteriyor.

Bıçakçılar
Bıçakçılık, Erzurum'da da ilgi gören mesleklerden biriydi. Bıçakçı esnafı bıçak, hançer, kama, kılıç yapardı. îş yerleri daha çok Gülahmet civarında idi.Kesici ve vurucu aletlerin yasaklanmasından sonra, bıçakçılar yalnız çakı ve ekmek bıçağı yapmak zorunda kaldılar. Bu da kazançlannın azalmasına ve zamanla, iş yerlerinin kapanmasına sebep oldu. Günümüzde daha çok "çakıcı" diye isimlendirilen bıçakçıların sayısı oldukça sınırlıdır.

Hasırcılar
Kurumuş bitki saplarından, saz gövdelerinden veya saplarından örülmüş, genellikle taban
döşemesi, bazen duvar ve tavan kaplaması olarak kullanılan bir cins ot kilime Anadolu'nun birçok yöresinde olduğu gibi, Erzurum'da da "hasır" denir. Eskiden Erzurum ova köylerinin geçim kaynaklarından biri de hasırcılıktı. "Sazlık" adı verilen bataklıklardan toplanan çiller (kamışlar), köy kadınları tarafından hasırdokunurdu.

Takımcılar
Kuyumcu; altın ve gümüşten mamul takılar yapar, takımcılar ise oltu taşı, yasemin,zeytin ve benzeri maddelerden teşbih, ağızlık, tabaka gibi takımları yaparlardı. Bu araçların hepsi birden takımı oluşturduğundan, bunları yapanlara "takımcı" denirdi. îyi bir ağızlık sahibi olmak isteyen, önce takımcıya ağızlığı ısmarlar, sonra kuyumcuya götürerek sigaranın takıldığı yere "kozluk" tabir edilen altın çerçeve taktırır, gerekirse üzerine marka işlenirdi. Takımcılar, bir bakıma kuyumcuların yardımcı kolları idi.

Nalbantlar
Koşu hayvanlarının nallanmasında zorunluluk vardı. Hal böyle olunca Erzurum'da nalbantlık gözde mesleklerden biri olmuştu. Demirciler çarşısında bulunan küçük kilisenin civan nalbant dükkanlarınm yoğun olduğu yerdi. Taşımacılığın temel güç kaynağı olan at, öküz, katır ve merkeplerin nal ve mıh (çivi) imalatı nalbant dükkanlarında yapılırdı. îmalat yanında dükkan önünde bulunan tezgahlarda hayvanların nallanması işlemi de yürütülürdü. Hayvan gücünün yerini motor gücünün almaşı, nalbantlık mesleğin! önemini kaybetmesine sebep oldu.

Savunhaneler Ve Sabuncular
Erzurum'da bundan 40- 50 yıl öncesine kadar ilkel usullerle çalışan iki sabunhane vardı. Sabunhanelerde dilimlenerek kazanlara doldurulan içyağı, gerekli katkı maddeleri katıldıktan sonra iyice kaynatılır, sonra boş havuzlara aktarılırdı. Havuzlarda dondurulduktan sonra kesilerek sabunhanenin damı üzerinde bulunan ahşap sergilere dizilerek kurutulur, kurutma işlemi tamamlanınca da satışa arz edilirdi. Teknolojinin gelişmesi, temiz ve kaliteli sabunların en modern tesislerde imal edilmesi, Erzurum'da ilkel usullerle yapılan sabunculuğun da sonunu getirdi.

Dabakhaneler Ve Dabaklar
Dabaklık, çiftçilik gibi insanoğlunun ilkmesleklerinden sayılır. Dabaklann pirlerinin Hz.Adem'e, şeyhlerinin Ahi Evran'a dayandığı görüşü Erzurum'da da yaygındır. Bundan dolayı Dabağlar şeyhi, aynı zamanda bütün esnafın şeyhi sayılırdı. Bugünkü anlamı ile dabağlar şeyhi, esnaf derneklerinin başkanıydı. Gelişen sanayimiz deri ve kösele imal eden modern fabrikaların kurulmasını da gerçekleştirmiş oldu. Durum böyle olunca; hayvancılık memleketi olan Erzurum'un derileri işlenmek üzere büyük şehirlerdeki bu fabrikalara gönderilmeye başlandı. Erzurum'da dabaklık mesleği ile ilgili olarak hatırda kalan tek şey; "Dabak, sevdiği deriyi yerden yere vurur." sözüdür.

Faytoncular (Paytoncular)
Faytonculuk eskiden Erzurum'da gözde mesleklerden biriydi. Motorlu taşıtların çoğalması en büyük darbeyi faytonculuk mesleğine vurmuş, bu mesleğin önemini ortadan kaldırmıştır Fayton Erzurum'a son Rus işgali sırasında gelmiştir. Ruslar makam arabası olarak kullandıkları faytonları işgalden sonra Erzurum'da bırakıp gitmişlerdir. Daha sonra yenileri de yapılarak çoğalmış ve şehiriçi taşımacılıkta kullanılmaya başlanmıştır. Faytonculuğun Erzurum'da orijinal taraflarından biri de kış aylarında yolcu taşımak için kullanılan ve "zanka" ismi verilen kızakların kullanılmasıydı. Zankaların içinde soba bile yakılırdı. Fayton arabaları saraç, marangoz ve demirci ustaları tarafından müştereken yapılırdı. Saraç kısmında;körük, aba minderleri, iç döşeme, marangoz kısmında; sandık, koltuk, gergi ağacı, demir kısmında ise; alt yastık, üst yastık, şomi, bağlar, üst yaylar, alt yaylar, horoz, çark gibi parçalar bulunurdu. Fayton atinin koşum malzemesi başlık, terbiye, gömlek, hamut, dişle kayışı gibi malzemelerden oluşmaktaydı. Faytoncular atın bakımına da özel bir ihtimam gösterirlerdi. At yorgunken yem ve su verilmez, su verilen atlar en az bir saat dinlendirilirdi. Atlar günde ortalama sekiz saat çalıştırılır, bunun dışındaki zaman yemlenmeşine ve dinlenmesine ayrılırdı. Günümüzde Erzurum'da halen turistlere hizmet veren tek bir fayton kalmıştır.

Berberler
Geçmişte Erzurum'da hatırı sayılan mesleklerden biri de berberlikti. Berberlerin başta gelen görevlerinden biri fes kalıbı yapmaktı. Berber dükkanlarında, ayakkabı kalıbı gibi, ağaçtan fes kalıpları vardı. Fes, büyüklüğüne göre bu kalıplardan birine konulur, birkaç gün kalıpta kaldıktan sonra gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra sahibine iade edilirdi. Berberlerin asli görevlerinden biri de diş çekmekti. Berber aynı zamanda dişçi demekti. Her berberde mutlaka bir kerpeten bulunurdu. Çocukların innağını (emceğini) tedavi etme görevi de berberlerindi. Başın üst kısmı çocuklarda yumuşak olur. Yörede buna "innağ" veya "emcek" denir. Yumuşaklıktan dolayı İnnağın aşağı inmesi çocuğa rahatsızlık verir ve nefes almaşım güçleştirir. Çocuğu rahatlatmak için berber, yumurtanın beyazı ile çeiş ununu karıştırıp önceden traş ettiği innağın üstüne ham bezle yapıştırır. Birkaç güne kalmaz çocuk rahatlar. Çok yakın bir zamana kadar sarılık tedavisi de berberler tarafından yapılmaktaydı. Üzerinde iplik bulunan dikiş iğnesi üst dudağın altındaki damardan geçirilir, damarda kalan iplik sağa sola hareket ettirilerek kan akması sağlanırdı. Diğer bir tedavi şekli de parmak uçlanndan kan almaktı. Her iki tedavi yönteminde kanatılan yere sonradan tuz basılırdı. Sülükle çeşitli hastalıkların tedavi edilmesi de berberlerin görevleri arasındaydı. Sülük, bataklıklarda bulunan, kan emen, siyah veya yeşil renkte solucana benzeyen bir böcektir. Romatizma, varis, baş ağrısı, sırt ağrısı gibi hastalıkların tedavisi için ağrıyan yere sülük bırakılırdı. Ağrıyan yerin kanım emen sülük o anda veya birkaç gün sonra ölürdü. Sünnetçilik de berberlerin göreviydi. Sünnet sırasında tedavi için sünnet tozu kullanılırdı. Sünnet daha çok ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde yapılırdı. Saçkıran tedavisinde ilk başvurulan yerler berberlerdi. Saçın döküldüğü yer önce ustura ile kazınır, üzeri elbise telesi ile silindikten sonra sirke asidi sürülürdü. Tuz ve sarımsağın karıştınlarak saçkıran bölgesine sürülmesi diğer bir tedavi yöntemidir. Yüzde ustura yarası, kıl dönmesi, ekzama, uyuz gibi hastalıkların tedavisi de çoğu kez berberler tarafından yapılmaktaydı. Berber dükkanları aynı zamanda sosya hayatın önemli bir parçasıydı. Çeşitli fıkralar, hatıralar, sohbetler bu dükkanlarda anlatılır, şaka ve nükteler eksik olmazdı. Tıraş sırasında müşteri yüzünü kestirmemek için susmak zorunda kalır, daha çok konuşan berber olurdu. Bu bakımdan berberler yörede daha çok "hoş sohbet kişiler" olarak bilinmektedir. Eskiden asker tıraşı diğer tıraşlardan oldukça farklıydı. Askerin tepesi mutlaka usturaya vurulurdu. Başın yan kısımları ise makine ile traş edilirdi.