İnsanlar yaşadıkları coğrafyanın özelliklerini taşır derler,doğru bir tespittir
Biz, Erzurumlular kar diyarının çocuklarıyız
Kar ;Kader yazgımızdır, şairin dediği gibi "kundağımız kefen bezimizdir" bizim.
Gökten düşen milyarlarca kar taneleri gibi bir birimize benzemeyiz.
Karla beslenir toprağımız,pınarlarımız
Kar ve soğuğumuzla tanınır, biliniriz
Kar gibi yeryüzüne iner, sonra kar gibi eriyip yok olur gideriz bu fani dünyadan.
Kar,beyaz bir örtü gibi kaplar ovamızı ,örter çirkinlikleri ve kirlilikleri.
Kar ve soğukla barışık yaşarız.
Evliya çelebinin " 11ay 29 gün kaldım Erzurumlular hala yaz gelecek diye bekliyorlardı" gibi abartılı tarifine ,şairin Erzurum'un kışı zorludur" mısralarına rağmen Erzurum da kış bir hayli rahat ve keyifli geçerdi.
"Yedi dağa bir bağa" hesabı ile beklenen kış kapıyı çalmadan önce evlerde, zorlu bir misafiri karşılar gibi hazırlıklar yapılırdı.
Yazın sıcağında odun ve kömür eve alındımı , kışa karşı ciddi bir savunma hattı yapılmış olurdu.
Genelde odunlar büyük parçalar halinde alınırdı, mahalleden geçen odun kırıcılar tarafından kırılır ve kömürlüklere taşınırdı.
Bacaların ve soba borularının temizlenmesi,sobanın elden geçirilip tamir edilmesi ile kışa sanki de meydan okunurdu.
Küplere vurulan çeşit çeşit turşular,üstü kabarlı çiviler ile süslenmiş sandıklara doldurulan erzaklar,tulumlardaki peynirler,tenekelere basılan kavurmalar yani Ketencizade'nin "Güz Destanı'nı " hatırlatır cinsinden tedariklerle kış hazırlıkları tamamlanırdı.
Eskiden böyle çakma kışlar yoktu.
Adam boyu kar yağardı,tipi ve boran bacalardaki karları süpürdü mü göz gözü görmez olurdu.
Kar.İlk olarak Palandökenin yücelerine yağarak geliyorum derdi, ya 29 ekimde gelirdi, yada 10 kasımda .
Gökten rahmet olarak inen kar ,beyaz bir gelinlik gibi şehrin üzerini örttüğü zaman, iç dünyamıza döner gibi evlerimize kapanır,sobanın ısıttığı odamızda limana sığınmış bir gemi misali huzur ve güven içerisinde yaşardık.
Yaz ve kış saati uygulamalarını bilmezdik.
TV. evlerimize girmemişti, radyo ise çoğu evde bulunmazdı.
Yinede uzun kış geceleri sohbet,eğlence ve keyif ile geçerdi.
O günlerde,şehrin sosyal hayatı oldukça renkli ve hareketliydi,Kongre caddesi,Tebrizkapı ve Erzincan çarşısındaki aşık kahvelerinde kış gecelerinde oldukça neşeli aşık atışmaları yapılırdı.
Aşık Reyhani rüzgarının estiği o günlerde bu kahvehanelerde yer bulmak bir hayli zor olurdu.
Meddahlık geleneğinin en büyük ustalarından Behçet Mahir eminin sohbet ettiği kıraathanelerde ise insanlar, Brezilya dizisi izler gibi Behçet eminin anlattığı hekatları (Hikaye) dinler ertesi gün hikayenin kalan kısmını kaçırmamak için kıraathaneyi doldururdular.
Erzurum da meddahlık geleneğinin çok uzun yıllar öncesine dayandığını şehrimizden gelip geçen ünlü seyyahlar yazılarında ifade etmektedirler.
İşte bu geleneğin en son ustalarından biri şüphesiz Behçet Mahir'di.
12 Mart 1918 yılında Erzurum da doğan Behçet emi ,Gürcükapı cami altında ve Dabakhane çeşmesi yanındaki kahvehanelerde meddahlık yapardı.
Behçet emi ,uzun kış gecelerinde Köroğlu,Emrah ile Selvi,Hatemi Teyi,Ebali Sinan,Ebilharis hikayelerini anlatır "bunları dinlemeyen bir adam, bu dünyada yaşadığını sanmasın" diye not düşmeyi unutmazdı.
Behçet em, " Bir meddah ,geçmişi dile getirmezse meddah olamaz; herkes aşık olur.Leyla Mecnun'a bir vasıta olmuştur,Sende bir Leyla, bende bir Leyla vardır,Leyla bir sebeptir" der,kendinden önce Tuylu Derviş ve Tuylu Fazil isimli meddahları işittiğini söylerdi.
Erzurum da ismi bilinen meddahlardan biride belediyede marangoz olarak çalışan Kemali mahlas ismi ile bilinen Nalbant İshak Ustadır.
Nalbant ishak Ustanın, hikaye anlatırken Ümmani isminde bir aşığında saz ile ona eşlik ettiği anlatılırdı.
Uzun kış gecelerinde Erzurum da varlıklı ailelerin şehirdeki musiki ile iştigal edenleri bir araya getirip meşk ettiklerini büyüklerimizden işitirdik.
Rahmetli Faruk Kalelinin katıldığı bu özel gecelerde Erzurum türkülerinin insanı mest eden ezgileri okunur ve güzel sohbetlerle gece taçlandırılırmış.
Meşhur Huma kuşu türküsü ile bilineni Hulusi Seven, bu meşk gecelerinde Faruk Kaleli tarafından keşif edildiğini ve onun rahle-i tedrisatından geçtiğini söylerdi.
Beyaz perdenin rağbette olduğu o günlerde hali vakti yerinde olanların cumartesi günleri akşam ailece sinemaya gitmeleri, kış gecelerinin vazgeçilmezleri arasındaydı.
Hemşin pastanesi ve Karasu kütüphanesi gibi fikir çilesi çekenlerin uğradığı yerlerde ise uzun kış geceleri, derin sohbetlerle değerlendirilirdi.
Ulaşımın fayton ve zankalarla yapıldığı o günlerde, yatsı namazından sonra cadde ve sokaklarda kimsecikler olmaz, yağan kar altında patlatılmış mısır satan satıcının "godi da beşe" bağırtısı sessizliği bozardı.
Evlerimiz kalabalık olurdu, yani büyük küçük bir arada hayatı göğüslerdik.
Omuz omuza,sırt sırta vermiş olan evlerimizde yıkılmaz dostluklarımız ve komşuluklarımız vardı.
Kış akşamlarında misafir ağırlamakla dostluklar artırılırdı.
Zaman; çekilen tel helvaların lezzetiyle veya içilen çayların keyfiyle kaybolur giderdi.
Sıcak dostluklarımız,sıcak ilişkilerimiz sobanın sıcağıyla birleşince kimsenin aklına ne tipi gelirdi ,nede soğuk.
Odanın bir köşesinde hanımlar,diğer bir köşesinde erkekler bir başka köşede ise çocuklar bir arada otururlar, sanki de" Biz Heybelide her gece mehtaba çıkardık,sandallarımız neşe dolar ,zevke dalardık" şarkısını söylerlerdi.
Evlerimizde bulunan kuzine sobalar çok fonksiyonluydular.
Sobanın üzerinde mutlak musluklu bir kazan bulunurdu ve evin sıcak suyu bu kazandan sağlanırdı.
Çay'ın Erzurum da özel bir yeri olduğundan sobanın üzerinde çaydanlık hiç eksik olmazdı.
Erzurumlular çok çay içmemizle de meşhuruzdur, bu yüzden dolayı çok çay içilmesi ile ilgili "çay ne say ne" tabirini kullanırız.
Kışın insanın içini ısıtması,sohbetlerin ve muhabbetlerin sıcaklığını artırması çayın tercih sebepleri arasındadır.
İhsan Coşkun Atılhan'ın "Otuz içtim, şimdi ancak kanmışam" mısraları çay alışkanlığımızı çok güzel özetlemektedir.
Erzurumlular çayı sıcak içeriz ve fazla demli çayı tercih etmeyiz, her ne kadar" limon çayın namusunu lekeler" deseler de limonlu çaydan vazgeçmeyiz .
İnce belli bardaklarda çay tam dolu olmalıdır,genelde vapurlarda verilen ve dudak payı denilen boşluktan hiç hoşlanmayız.
Fazla çay içtiğimizden dolayı, şeker tüketimini azaltmak için kıtlama şeker formülünü bulmuş yegane şehiriz.
Eskiden Rusya'dan gelen şekerler büyük kalıplar halinde ve oldukça sert olurlarmış.
İşte bu kalıplardan kıtlama suretiyle ağza alınan küçük parçaları ile çay içilirmiş bu uygulamanın adı kıtlama şeker ile çay içme olarak kalmış.
Büyüklerimizin geliştirdiği bu metotla az şekerle çok çay içilmesi sağlanmış.
Şeker Fabrikasının pancardan ürettiği şekerler de büyük kalıplar halinde olurdu ve bu şekerler takatuka adı verilen bir aygıtla veya şeker makasları ile kırılırlardı.
Takatuka, kare şeklinde olup etrafı kapalı ve ortasında takoz bulunurdu,şekerler bu takozun üzerine konur ve küçük bir çekiçle kırılırlardı.
Evlerde bu kırma işlemini genelde büyükanneler yaparlardı.
Erzurum da kahvehanelerin sayısı bu gün olduğu gibi geçmişte de fazlaydı.
Kahvehanelerden esnafa gönderilen çayların servis edilmesi oldukça ilginçti.
Çay dolu bardakların üstüne çay tabağı kapatılır ve ters çevrilerek öyle dağıtılırdı.
İlk görenlerin hayretler içinde kaldığı bu metotla çayın soğumaması sağlanırdı.
Şerif beyin belediye başkanı olduğu dönemde Erzurum da ciddi bir kolera salgını olmuş ,Şerif bey caddelerin başlarına büyük semaverler yerleştirip halka ücretsiz çay dağıtarak hastalığın önüne geçmiş yani Erzurumluların fazla çay içmeleri büyük bir salgını önlemiş.
Uzun kış gecelerinde içilen çayla birlikte, kuzine sobanın fırınında kızaran patateslerin lezzeti , hoş sohbetlere renk katardı.
Televizyonun girmediği evlerimizde mahallenin en iyi hekat (masal) anlatan ablasının başına toplanılır, "Evvel zaman içerisinde, kalbur zaman içerisinde" sözleri ile başlayan masallarla, zaman tünelin de yolculuk yapmış gibi olur,sobanın üzerinde hazırlanan kavurga'yı yerken de Oskarlı bir filmi seyrederken mısır patlağı yiyenlerden daha çok zevk alırdık.
Yemeklerin pişirildiği tencerelerde sobanın üzerinde arzı endam ederlerdi ve onlardan yayılan mis gibi kokular odanın etrafına yayılarak iştah kabartırdılar.
Uzun kış gecelerinde evlerde çocuklar ve gençler arasında yüzük bulmaca,terlik çırpma ve dağ ,nehir şehir gibi oyunlar oynanarak vakit geçirilirdi.
Evin büyükanneleri ,demir taraklarda yün tarayıp,yünü teşide eğirip çorap ve eldiven dokuyarak torunlarına kışın soğukluğunu unutturur, kendileri de kış gecelerini anlamlı geçirirlerdi.
Radyosu olan şanslı evlerde ise "arkası yarın" ve" mikrofon da tiyatro" gibi programlar pür dikkat dinlenir ,evin erkekleri ise haberlerin verildiği ajans denilen program ve Eşref Şefik'in sunduğu ünlü pehlivanlarla ilgili spor programını kaçırmazlardı.
Bu gün yerinde yeller esen Erzincan kapıdaki eski spor salonunda oynanan boks ve güreş müsabakaları, kış gecelerinde unutulmaz heyecan sunardılar.
Halk eğitim merkezindeki konserler,temsiller,bilgi yarışmaları,folklor gösterileri ise yine kış gecelerinin en güzel şekilde değerlendirilmesini sağlardı.
Kiremitlik tabyasında bulunan tahta tramplem (atlama kulesi) ise kış aylarında en çok rağbet görülen yerler arasındaydı.
1950 yılında yapılmış 17 mt yüksekliğinde ve 42 m boyunda olan bu tahta tramplemden kayakçıların nefes kesen atlamaları seyredilmeğe değerdi.
Kayak evininde bulunduğu bu tepede yapılan kayak yarışmalarını seyretmek ve tramplenden atlayan kayakçıları izlemek kışın en büyük zevkleri arasındaydı.
Pazar günü insanlar akın akın kiremitlik tepesine gider, bu yarışmaları izler, günlerini değerlendirirlerdi.
Kayakçıların, yanan çemberin içerisinden atlamaları,Kızılderili kıyafetleri ile kaymaları çok özel görüntüler oluştururdu.
Atlama kulesinden ilk atlayan Avusturyalı Mayer'in hatıraları sporcular arasında anlatılırdı.
Kış ,büyükler için her ne kadar sorumluluk ve sıkıntılı bir durum olarak görünse de çocuklar için vaz geçilmez bir neşe ve heyecan kaynağı idi.
Bacalardan sokaklara atılan kar kitlelerinin oluşturduğu kar tepelerinin üzerine atlamak,kardan kaleler yapmak,kızak kaymak,kar topu savaşı yapmak en zevk aldığımız oyunlarımızdandı.
Ayağımızda şal çorap ve mest lastik,ellerimizde yün eldivenler,başımızda tiftik papaklar ile üşümeden ve usanmadan sabahtan akşama kadar kar denizinde yüzerdik.
Ramazan ayı kış mevsimine denk gelmişse uzun geceler çok daha hoş geçerdi.
Teravih namazınından sonra içilen limonlu çaylarla hararetler giderilir, dini sohbetlerle geceler ihya edilir ,sahura ;sobanın üzerinde fokur fokur kaynayan yemeğin kokularıyla uyanılır ,niyetler yapılarak yatılırdı.
Mazotu donmuş,patinaja düşmüş araçlara rastlamadığımız o kış günlerinde ayağı kayıp yere düşüp ve kalkmada zorlanan atların halleri çok yürek yakardı.
Soğuktan donan su borularını açmak için caddelerin ortasında yakılan tezeklerin görüntüsü de kışa özgü manzaralar arasındaydı.
Çatılardan sarkan bir kaç metre boyundaki buzlar,kızakları çeken atların buz tutmuş yeleleri, her soluk aldıklarında beyaz bir bulut gibi havaya karışan nefesleri ,yine unutulmayan görüntülerdi.
Kışın en sıkıntılı anları cenazelerin defin edilmesinde yaşanırdı.
Modern gasil hanelerin ve mobil cenaze yıkama araçlarının olmadığı ,donmuş toprağın kazma kürekle kazıldığı o dönemlerde mezarlıkta tipi varsa defin işi bir hayli meşakkatli olurdu.
Kainatın düzeni buydu,Ölen ölür ,kalan sağlarla birlikte hayat devam eder giderdi.
Zaman su misali akar ,çekilen sıkıntılar,yaşanan zorluklar unutulur , yeni bir güne yeni ümitlerle başlanır gibi bahar'ın hayali kurulurdu.
Mart kapıdan baktırıp kazma kürek yaktırdığında baharın müjdecileri etrafta göründüğünde kışın keyfli ve bir o kadar zorlu geçen günleri hatıralarda kalır,palandökenin sırtındaki karların erimesiyle birlikte yeni bir mevsimin kucağında kendimizi bulurduk.
Erzurum Kalkınma Vakfı (ER-VAK) Adres : Cumhuriyet Caddesi Kızılay İş Merkezi Kat 3 / 2 YAKUTİYE ERZURUM
Telefon : (0442) 233 38 20 Tasarım : www.e-erzurum.net
Haftalık Yazılar
